مزاج زنان در طب سنتی توسط پزشک طب سنتی تشخیص داده می‌شود تا هرگونه بیماری احتمالی آنها درمان شود.
مزاج شناسی علمی وسیع و گسترده و از مبانی طب سنتی ایرانی است.
مزاج، در لغت به معنی «در هم آمیختن» است. ابوعلی سینا، در کتاب «قانون» مزاج را این‌گونه تعریف می‌کند:
“مزاج عبارت از کیفیتی است که از واکنش متقابل اجزای ریز مواد متضاد به وجود میآید.
در این واکنش متقابل، بخش زیادی از یک یا چند ماده با بخش زیادی از ماده یا مواد دیگر با هم می‌آمیزند، بر هم تأثیر می‌کنند و از این آمیزش، درنهایت کیفیت مشابهی حاصل می‌شود که آن را مزاج نامیده‌اند.”
در متون طب ایرانی شناخت دقیق مزاج هر فرد هم برای پیشگیری از بیماری‌ها و هم برای تشخیص و درمان بسیاری از مشکلات جسمی و روحی او ضروری است.
پیشگیری از بیماری‌ها با توجه به ارائه سبک زندگی سالم (در اصطلاح متون طب سنتی “اصول حفظ‌الصحه”) ویژه هر فرد بر اساس مزاج‌شناسی او انجام می‌شود.
بطوری‌که تدابیر ششگانه حفظ سلامتی، که در ادامه به آن اشاره خواهد شد، برای هر فرد می‌تواند متفاوت از دیگری باشد، و این نکته به تفاوت مزاج و ویژگیهای جسمی و روحی افراد برمی‌گردد.
تشخیص مزاج زنان
در خانواده نقش زنان به عنوان مدیر و مسئول فعالیتهایی که در منزل انجام می‌شود و بر تغذیه و سایر فعالیتهای اعضای خانواده بخصوص فرزندان نظارت می‌کند، نیازی به اثبات ندارد.
بنابراین سلامت زن به عنوان مدیریت منزل و مادر خانواده نیاز به توجه ویژه دارد.
در طب سنتی ایرانی برای حفظ سلامتی توجه به مزاج هر فرد چه زن و چه مرد از ضروریات است.
اطبای گران‌قدر ایرانی، برای تشخیص مزاج ذاتی هر فرد (سرشت مادرزادی)، شاخص‌های ده‌گانه‌ای را بررسی می‌کردند؛
بر اساس این علائم و نشانه‌های بالینی، تشخیص مزاج ذاتی فرد مستلزم معاینه صحیح، دقت نظر و تفسیر صحیح توسط پزشک متخصص طب‌ایرانی است؛
این در حالی است که بدون توجه به ظرافت‌های تشخیص مزاج توسط مدعیان ناآگاه، شاهد تشخیص‌های ضد و نقیض و در نتیجه، تجویزهای غلط هستیم.
شاخص‌های ده گانه تشخیص مزاج زنان
شاخص‌های ده گانه‌ای که برای تعیین مزاج به طور کلی و از جمله در زنان مطرح شده عبارتند از:
1-کیفیت پوست بدن در لمس:
آنچه از لمس پوست بدن توسط معاینه کننده درک می‌شود که شامل دما (گرمی یا سردی)، قوام(نرمی یا زبری-تری یا خشکی) است.
شخص معاینه کننده باید مزاج معتدل داشته باشد یا به آن آگاه باشد تا بتواند یا درک درستی از اعتدال دما و قوام در لمس داشته باشد.
2-هیکل و اندازه کلی بدن:
شامل بررسی چاقی، لاغری، عضلانی بودن یا غلبه توده چربی در بدن. بعضی خانمها درشت هیکل هستند و چاق به نظر می‌آیند اما بدنی عضلانی دارند و چربی در بدنشان کمتر است.
این زنان اغلب مزاج گرم و تر دارند و برعکس افرادی که چاقند و بدنشان شل و کم عضله و پر از چربی است، مزاج سرد و تردارند.
خانمهای لاغر مزاجی خشک دارند البته اگر لاغر و عضلانی باشند معمولا مزاج گرم و خشک دارند
اما اگر لاغر باشند ولی میزان عضله کمتری نسبت به چربی در بدنشان باشد، مزاجشان معمولا سرد و خشک است.
3-مو:
شامل:
- تراکم مو
- ضخامت مو
- سرعت رشد مو
- تجعد یا صافی مو
- و رنگ مو
است که البته خیلی از خانمها برای زیبایی موهایشان را رنگ می‌کنند و در این افراد نمی‌توان بر اساس رنگ مو راجع به مزاجشان قضاوت کرد.
4-رنگ پوست بدن:
بررسی پوست بدن باید در نور طبیعی روز و در زمانی انجام شود که تحت تاثیر عوامل مداخله‌گر مثل:
- لوازم آرایشی
- بیماری‌ها
- هوای محیط و …
نباشد.
تاثیر آفتاب و استفاده از کرم‌های ضد آفتاب بر روی رنگ پوست صورت نیز باید مدنظر قرار گیرد.
5-خواب و بیداری:
شامل:
- مدت خواب هر فرد
- کیفیت خواب او
- احساس نشاط یا کسالت بعد از خواب و …
بررسی می‌شود.
افراد خوشخواب معمولا تری مزاج دارند و افراد بد خواب مزاجشان خشک است.
6-چگونگی افعال صادر شده از بدن:
به معنی سرعت انجام کارها (شتاب‌زدگی) یا کندی، عجول یا با حوصله بودن.
و تمام کارهایی که در بدن انجام می‌شود حتی رشد بدن جزو این شاخص به حساب میآید. سرعت حرکت نشانه گرمی مزاج است و کندی نشانه سردی.
7-ویژگی مواد دفعی از بدن:
شامل:
- بزاق
- ترشحات بینی و حلق
- ادرار
- مدفوع
- عرق
- ترشحات اعضای جنسی از نظر رنگ، بو، قوام و ….
افراد گرم مزاج اغلب ترشحات بدنشان پررنگ است و بوی تند و زیادی دارد ولی مواد دفعی در افراد سردمزاج کمرنگ و کم بو است.
خونریزی ماهانه و ترشحات واژن نیز در این شاخص قرار دارند. البته این شاخص‌ها در تعیین مزاج رحم اهمیت بیشتری پیدا می‌کنند بنابراین لازم است برای تشخیص مزاج خانمها به خصوصیات این ترشحات و خونریزی ماهانه خود توجه ویژه داشته باشند.
8-بزرگی و کوچکی اعضای بدن:
شامل:
- قفسه سینه
- اندام‌ها
- مفاصل
- عروق
- نبض و …
در این شاخص بررسی می‌شود. هر چه اعضای مورد نظر بزرگتر و پهن تر و برجسته‌تر باشند نشانه گرمی مزاج و هر چه کوچکتر و ظریف تر و باریک‌تر باشند؛ نشانه سردی مزاج است.
9-میزان تأثیرپذیری فرد از کیفیات چهارگانه (سردی، گرمی، تری و خشکی):
در این شاخص چگونگی اثر پذیری فرد از کیفیت غذا، آب و هوای محیط زندگی و فصلها مورد بررسی قرار می‌گیرد.
خانمهایی که تحمل سرما ندارند و از خوردن آب سرد یا قرار گرفتن جلوی کولر دچار مشکل می‌شوند، مزاج سردتر دارند.
اما آنهایی که تحمل گرمای تابستان را ندارند و برای رفع تشنگی مجبورند آب سرد بنوشند، مزاج گرمتری دارند.
10-ویژگیهای روحی-روانی و رفتاری:
خصوصیات اخلاقی و ویژگیهای که در هر فرد غالب است و شخصیت کلی وی را می‌سازد باید بررسی شود.
البته لازم به ذکر است که این ده شاخص از درجه اهمیت متفاوتی برخوردار هستند
و جمع‌بندی بین این موارد و تشخیص صحیح مزاج، به‌ویژه در مواردی که تمام شاخص‌ها در تعیین مزاج همسو نبوده
و به عنوان مثال یکی بر سردی مزاج و دیگری بر گرمی مزاج دلالت کند، امری دقیق و ظریف است و باید توسط متخصص طب‌سنتی انجام شود.
انواع مزاج
بطور کلی چهار کیفیت اصلی برای تعیین مزاج چه زن و چه مرد مطرح است، که شامل گرمی، سردی، تری و خشکی است.
اینکه کدام‌یک از این کیفیات در بدن فرد غلبه داشته باشد تعیین کننده مزاج وی است.
همۀ انسان‌ها این چهار کیفیت را دارند؛ ولی بسته به اینکه کدام زیادتر است (غلبه می‌کند)، مزاج متفاوتی در نهایت ایجاد می‌شود.
گاهی نیز هیچ‌کدام از این چهار کیفیت غلبه ندارند که به این مزاج، «مزاج معتدل» می‌گویند.
این چهار کیفیت می‌توانند به‌صورت تکی یا دوتایی ترکیب شوند و همراه با مزاج معتدل، مزاج های 9 گانه را پدید می‌آورند که عبارتند از:
- گرم
- سرد
- تر
- خشک
- گرم و تر
- گرم و خشک
- سرد و تر
- سرد و خشک
- معتدل
مزاج هر فرد در یکی از این 9 دسته قرار می‌گیرد. ولی به این نکته توجه داشته باشید که در حقیقت تعداد مزاج‌ها به اندازه تعداد انسان‌ها است!
یعنی میزان گرمی، سردی، تری و خشکی در هیچ دو انسانی دقیقاً مشابه هم نیست! اینکه مزاج هر فردی دقیقاً چه درجه ای از این چهار کیفیت را دارا است نیاز به پروژه‌های تحقیقاتی وسیع دارد (که در دانشکده‌های طب‌سنتی کشور در حال انجام بوده و هست) تا بتواند ابزار دقیق برای تعیین میزان این کیفیات در بدن هر فرد تهیه کند.
تفاوت مزاج زنان و مردان
در متون طب‌سنتی تفاوت‌هایی در مزاج مردان و زنان ذکر شده است.
البته این تفاوت‌ها بطور کلی در مقایسه کلی مزاج جنس مذکر و مونث آورده شده و ممکن است در بررسی موارد انفرادی خلاف این موارد مشاهده شود که کاملاً طبیعی است.
مزاج مردان در مقایسه با مزاج زنان گرم‌تر و خشک‌تر است و مزاج زنان در مقایسه با مزاج مردان سردتر و مرطوب‌تر است،
به‌همین علت بدن مردان قوی‌تر از زنان بوده و نیروی بیشتری برای انجام تمام کارها دارند.
همچنین بطور کلی در مردها قوه هاضمه (نیروی هضم و جذب غذا) قوی‌تر از زنان است.
بدلیل اینکه مزاج پسران در دوران طفولیت و کودکى بیشتر از دختران گرم و تر است، پسران در دوران کودکی رشد بیشتری نسبت به دختران دارند.
مزاج دختران در دوران نوجوانی و جوانی حرارت بیشتری پیدا می‌کند و به همین علت است در این دوران جهش رشدی پیدا می‌کنند.
سرد و تر بودن مزاج زنان نسبت به مردان باعث می‌شود که رگ‌های بدن زنان باریک‌تر بوده و عضلاتشان ظریف‌تر و کم‌حجم تر از مردان باشد.
این مورد باعث می‌شود که تجمع مواد اضافی در بدن زنان بیشتر و تحلیل آن کمتر باشد.
به تعبیر امروزی میزان متابولیسم پایه در زنان کمتر از مردان است و استعداد چاقی و تجمع چربی در زنان بیشتر است.
اصول حفظ‌الصحه در طب سنتی
در طب سنتی ایران برای داشتن یک سبک زندگی سالم شش اصل ضروری حفظ تندرستی (سته ضروریه یا اصول حفظ‌الصحه) بیان شده است. که عبارتند از:
- آب و هوا
- غذا و آشامیدنی
- خواب و بیداری
- فعالیت بدنی متناسب
- حالات روحی و روانی
- تعادل بین مواد ورودی و خروجی بدن
در متون طب ایرانی ذیل هر کدام از این شش اصل قواعد و دستورات متنوعی آورده شده، که برخی مشترک برای تمام مزاج‌ها و برخی جداگانه و مختص هر مزاج هستند.
هر فرد با هر نوع مزاج پایه (از مزاج‌های 9گانه) در صورتی‌که اصول حفظ سلامتی متناسب با مزاج خود را بیاموزد،
می‌تواند کیفیت زندگی خود را بطور قابل توجهی بالا برده و تا حد زیادی از ابتلا به بیماری‌های جسمی و روحی در امان باشد.
برای افرادی که دچار بیماری و اختلالات مزاجی شده‌اند نیز علاوه بر راه‌کارهای درمانی، اصلاح سبک زندگی بر طبق این اصول متناسب با مزاج شخص کمک زیادی به بهبودی سریع‌تر و کاهش احتمال عود بیماری خواهد نمود.