مزاج شناسی و ارتباط آن با عناصر را برای اینکه بفهمیم، ابتدا لازم است با مفهوم کلمات و اصطلاحات بکار رفته آشنا شویم. در این مقاله با مفهوم کلماتی از جمله عناصر، ارکان، امزجه آشنا خواهید شد.
دانشمندان ایرانی در هزاران سال پیش، همه موجودات زنده و غیر زنده هستی از جمله بدن انسان را ترکیبی از چند ذره بنیادی به نام عنصر یا رکن می‌دانستند.
در تعریف آنها به این علت به این ذرات غیر قابل تجزیه ارکان(جمع رکن) گفته می‌شود که پایه و اساس تمام موجودات دیگر هستند و چون قابل تجزیه به ذرات کوچکتر نیستند؛ نام دیگر آنها عناصر است.
به عبارتی این عناصر یا ارکان آخرین مرحله تجزیه ذرات هستی هستند. بر اساس مبانی طب سنتی ایران این ذرات پایه دیده نمی‌شوند بلکه فقط از اثری که برجا می‌گذارند و یا پدیده‌هایی که ایجاد می‌کنند، می‌توان به وجودشان پی برد.
مزاج شناسی و ارتباط آن با عناصر
امروزه دانشمندان علم فیزیک ذرات بنیادی به این نتیجه رسیده‌اند که همه موجودات هستی از جمله اجسام، بدن انسان، ستارگان و … سیستم‌هایی متشکل از چند ذره بنیادی هستند که هر کدام از نظر تعداد این ذرات و نحوه جفت و جور شدن و قرار گرفتن آنها در کنار هم، با هم تفاوت دارند.
بر اساس این دیدگاه ذرات بنیادی دیده نمی‌شوند و فقط از اثری که برجا می‌گذارند و یا پدیده‌هایی که ایجاد می‌کنند، پی به وجودشان برده می‌شود. در گذشته دانشمندان فکر می‌کردند کوچک‌ترین ذرات اتم‌ها هستند، با پیشرفت علم آنها توانستند، ذراتی کوچکتر به نام الکترون، نوترون، پروتون و فوتون را شناسایی کنند که در هسته قرار دارند.
پس از آن به مدل دیگری با ذرات کوچک تر شامل کوآرک، لپتون و بوزون به عنوان ذرات بنیادی رسیدند و همچنان تحقیقات این دانشمندان برای دستیابی به ذرات بنیادی نهایی ادامه دارد.
- البته لازم است توجه داشته باشید که عناصر یا ارکانی که در طب سنتی به عنوان ذرات غیر قابل تجزیه شناخته می‌شوند با تمام این ذرات شناخته شده در علوم امروزی مانند فیزیک و شیمی متفاوت هستند.
- دقت داشته باشید که مفهوم عناصر در طب سنتی را با عناصر جدول تناوبی مندلیف اشتباه نگیرید. بالاخره دانشمندان قدیمی مجبور بودند برای هر کدام از عناصر نامی انتخاب کنند؛ پس تصمیم گرفتند بر اساس ویژگی‌ها و اثراتی که هر عنصر در موجودات و بدن انسان ایجاد می‌کند، آنها را به گونه‌ای نامگذاری کردند که برای مردم قابل فهم و ملموس باشد.
- به این منظور برای هر عنصر با توجه به اثرات آن، اسمی متناسب با آنچه مردم در طبیعت می‌دیدند، انتخاب کردند. آنها 4 اسم آتش عنصری، هوای عنصری، آب عنصری و خاک عنصری را برای این 4 عنصر در نظر گرفتند.
ویژگی‌های آتش عنصری
آتش عنصری دارای ویژگی‌هایی شبیه آتش طبیعی است. آتشی که در طبیعت وجود دارد سبک و دارای حرارت است، حرکت مداوم دارد، منبع تولید انرژی بوده، باعث ایجاد فاصله بین اجزاء جسم شده و انبساط ایجاد می‌کند.
بین ذرات خود آتش هم فاصله وجود دارد. اجزاء آتش متراکم نیستند و باعث خشک شدن رطوبت می‌شود. دانشمندان طب ایرانی معتقدند در هر موجودی و از جمله بدن انسان؛ عنصری وجود دارد که انرژی بدن از آن حاصل می‌شود
و باعث حرکت و ایجاد حرارت در آن موجود می‌شود. به همین دلیل اسم این رکن، آتش عنصری گذاشته شد. حرارتی که در آتش عنصری وجود دارد باعث ایجاد فاصله بین اجزاء جسم، انبساط و حرکت جسم می‌شود.
ویژگی‌های خاک عنصری
در مورد عنصر خاک معتقد بودند که باید در هر موجودی عنصری وجود داشته باشد که باعث قوام و استحکام شکل آن موجود شود و از آنجا که خاک طبیعی دارای این ویژگی‌هاست؛ نام این رکن، خاک عنصری گذاشته شد.
از آنجا که خاک در طبیعت، نسبت به آتش طبیعی از نظر دما سردتر و از نظر وزن سنگین‌تر است، دارای حرکت نیست، دارای رطوبت نبوده و خشک است، خاک عنصری نیز سنگین، دارای اجزاء متراکم، ساکن و سرد و خشک است.
ویژگی‌های هوا و آب عنصری
نامگذاری دو عنصر دیگر به نام‌های هوا و آب نیز بر همین اساس است، هوای عنصری مانند بخار حاصل از آب، دارای حرارت بیشتری نسبت به آب است و مانند گاز به راحتی شکل ظرف مربوط به خود را می‌گیرد.
آب عنصری نیز مانند آب طبیعی مایع بوده؛ شکل‌پذیر و دارای سرما و رطوبت است. با توجه به مطالب ذکر شده، بر اساس مبانی طب ایرانی هر کدام از این چهار عنصر دارای ویژگی‌هایی هستند که می‌توانند با کمک آن ها شناسایی شوند.
ویژگی‌های اصلی و فرعی در عناصر
با توجه به اثراتی که از عناصر انتظار می‌رود، چهار کیفیت کلی گرمی، سردی، خشکی و تری برای آنها درنظر گرفته شده که از این بین کیفیت‌های گرمی و سردی کیفیت‌های اصلی هستند.
زیرا گرمی و سردی اثرات واضح‌تری در بدن دارند به همین علت بیشتر به آنها پرداخته می‌شود.
بنابر مطالب ذکر شده آتش عنصری در نهایت سبکی و دارای کیفیت گرم و خشک، هوای عنصری سبک نسبی و دارای کیفیت گرم و تر، آب عنصری سنگین نسبی و دارای کیفیت سرد و تر و خاک عنصری در نهایت سنگینی و دارای کیفیت سرد و خشک هستند
با مرور مطالبی که گفتیم می‌توان فهمید که آتش و هوای عنصری گرم هستند اما آب و خاک عنصری سرد هستند. کیفیت گرما در عناصر موجب ایجاد فاصله بین اجزاء و انبساط، ایجاد سبکی و ایجاد حرکت است.
در بدن انسان این کیفیت عامل اصلی انرژی و نیروی حیات و قوای حرکتی است. برعکس کیفیت سرما در عناصر به معنای ایجاد تراکم و فشردگی در اجزاء، ایجاد ثبات و استحکام و ایجاد سکون و بی حرکتی است.
این کیفیت در بدن انسان در حالت طبیعی عامل اصلی تهویه، دفع حرارت های اضافی، فشردگی و شکل گیری مواد حیاتی بدن و حفظ آنها از هدر رفتن بیش از حد است.
ارتباط مزاج با عناصر
امزجه جمع کلمه مزاج است. مزاج از امتزاج به معنی ترکیب شدن و در هم آمیختن است. بدن انسان نیز دارای مزاج است چون مانند همه موجودات هستی از ترکیب چهار عنصر تشکیل شده است.
در واقع تفاوت مزاج شناسی افراد ناشی از تفاوت تعداد عناصر و نحوه قرارگیری آنها در بدن هر فرد، است. در اکثر افراد که طیف معتدل را شامل می‌شوند، این عناصر به نسبت متعادلی وجود دارند و تفاوت جزئی در نسبت آنها دیده می‌شود.
به همین علت خصوصیات بارزی از خود نشان نمی‌دهند. ولی درصدی از افراد که یک یا چند عنصر در بدنشان بیشتر از بقیه عناصر باشند؛ خصوصیات خاص آن عناصر را از خود بروز می‌دهند و به راحتی قابل شناسایی و طبقه بندی هستند.
ارتباط مزاج افراد مختلف با عناصر
- مثلا در فردی که آتش عنصری از سه عنصر دیگر بیشتر است، اثرات آتش از جمله حرارت و خشکی در این فرد مشهودتر خواهد بود. در ضمن این فرد دارای حرکات سریعتری است و کارهایش را با سرعت بیشتری انجام می‌دهد، تحمل گرما را ندارد و متابولیسم و سوخت و ساز بالایی دارد.
- در فردی که خاک یا آب عنصری از بقیه عناصر بیشتر باشد، فرد کند است، کارهایش را به آهستگی انجام می‌دهد، تحمل سرما را ندارد و متابولیسم و سرعت سوخت وساز پایینی دارد. به همین ترتیب تفاوت درصد عناصر و در نتیجه تفاوت بروز علایم کیفیت های چهار گانه خصوصا گرمی سردی در بقیه اجسام، موجودات، غذاها و داروها قابل تعمیم است.
- برای مثال غذاها و داروهایی که نسبت آتش عنصری در آنها بیشتر از بقیه عناصر است دارای طبیعت گرم هستند و باعث ایجاد اثرات گرما و افزایش سوخت و ساز و متابولیسم در بدن می‌شوند.
- برعکس غذاها و داروهایی که عناصر سرد مثل خاک عنصری را بیشتر از بقیه دارند؛ دارای طبع سرد هستند و باعث ایجاد اثرات سردی و کاهش متابولیسم در بدن می‌شوند.
کاربرد عناصر در مزاج شناسی
با توجه به مطالبی که گفتیم یکی از روش‌های کمکی برای مزاج شناسی افراد می‌تواند بررسی ویژگی‌های عناصر در بدن آنها باشد. یعنی اگر ویژگی آتش در شما برجسته‌تر باشد، مزاج شما به مزاج آتش نزدیک‌تر خواهد بود.
و اگر ویژگی‌های آب در شما ظاهر باشد بیشتر بدن تان از این عنصر تشکیل شده و مزاج شما به این عنصر نزدیک تر است. البته گاهی اوقات تشخیص مزاج، حتی با کمک گرفتن از عناصر هم کار راحت و ساده‌ای نخواهد بود که در این شرایط لازم است با مراجعه به یک متخصص طب سنتی و کمک گرفتن از تجربه او مزاج خودتان را شناسایی کنید.
نویسندگان: دکتر مهشید چایچی و دکتر شهپر کاوه