یبوست به معنای سختی در دفع، دفع خشک، احساس تخلیه ناکامل و یا کاهش دفعات دفع به میزان کمتر از سه بار در هفته، یکی از مشکلات شایع در زمان بارداری است. در خانم بارداری که عادت دفعی تغییر پیدا کرده است و از دفع خشک شاکی است بررسی علت یبوست ایجاد شده و درمان آن ضروری به نظر میرسد. اگر این علائم برای چندین هفته ادامه یابد یبوست مزمن تلقی میشود.
شیوع یبوست در بارداری
تقریباً 11 تا 38 درصد زنان باردار دچار یبوست میشوند. یبوست دومین شکایت دستگاه گوارش در بارداری، بعد از حالت تهوع است.
یبوست بارداری میتواند در مادرانی که قبل از بارداری مبتلا به یبوست بودهاند در دوران بارداری نیز ادامه یابد، اما بسیار مشاهده شده که یبوست تنها در بارداری رخ دهد.
علت ایجاد یبوست در بارداری
در بارداری به دنبال تغییرات فیزیولوژیک و آناتومیکی دستگاه گوارش حرکات رودهای کند شده و در نتیجه تخلیه رودهها دشوار میشود. افزایش سطح پروژسترون در دوران بارداری، افزایش جذب آب از روده، کاهش فعالیت مادر و مصرف آهن و کلسیم در ایجاد یبوست بارداری دخیل است. از سوی دیگر با افزایش سن جنین و بزرگ شدن رحم و ایجاد فشار به رودهها و در نتیجه کند شدن حرکت مدفوع به سمت جلو میزان یبوست شدت مییابد. در میان علل مطرح شده شایع ترین علت ایجاد یبوست بارداری وجود رژیم غذایی با فیبرناکافی، مصرف زیاد غذاهای چرب و همچنین تحرک بدنی کم است.
در مادر مبتلا به یبوست گاه اختلال ساختاری در رودهها یا اختلال در ناحیه مقعد مانند وجود شقاق یا بواسیر منجر به ایجاد این عارضه میشود ولی در اکثریت موارد مشکل عملکردی بوده و ساختار رودهها طبیعی است. در موارد شک به اختلال عملکردی باید عملکرد هضم، وجود نفخ یا آروغ و سایر علائم گوارشی و همچنین وجود سایر بیماریها مانند کم کاری تیرویید یا مصرف برخی داروها مانند قرص آهن یا مصرف داروهای مخدر در خانم باردارمورد بررسی قرار گیرد.
علائم یبوست در بارداری
اگر مادری در بارداری از یکی از علائم زیر شاکی باشد نیازمند بررسی بیشتر و درمان است.
- دفع کمتر از سه باردر هفته
- داشتن مدفوع گلولهای یا سفت
- فشار آوردن برای داشتن حرکات روده
- احساس وجود انسداد در مسیر دفعی
- احساس عدم تخلیه کامل
- نیاز به کمک برای تخلیه راست روده، مانند استفاده از دست برای فشار دادن شکم و استفاده از انگشت برای برداشتن مدفوع از راست روده
اگر این علائم حداقل به مدت سه ماه ادامه یابد یعنی یبوست مزمن باشد لزوم بررسی دقیقتر و درمان بسیار ضروری است.
عوارض یبوست
یبوست مزمن به غیر از احساس ناخوشایندی که برای فرد ایجاد میکند، میتواند با عوارضی هم همراه باشد که در ذیل به برخی از این عوارض اشاره میشود:
- ایجاد بواسیر؛ تورم در وریدهای داخل و اطراف مقعد به دنبال فشار آوردن برای داشتن دفع
- شقاق مقعد؛ فشار ایجاد شده در ناحیه مقعد به دلیل عبور توده سفت مدفوع می تواند باعث ایجاد پارگی ریز در مقعد شود.
- بیرون زدگی رکتوم؛ گاه به دلیل فشار وارده شده به ناحیه، بیرون زدگی رکتوم رخ میدهد.
عوارض فوق گاه در طی بارداری مشاهده شده و برای مادر آزار دهنده میشود ولی معمولا با تولد نوزاد بسیاری از این علائم کاهش مییابد.
در مادرانی که قبل از بارداری دچار یبوست هستند یا یبوست همراه با علائمی مانند وجود شقاق و زخم ناحیه مقعد یا همورویید همراه است، بهتر است قبل از بارداری به پزشک مراجعه نموده ودرمان لازم صورت گیرد.
علایم خطر
در صورت بروز یبوست توام با علایم زیر حتما با پزشک خود مشورت کنید:
- خون در مدفوع
- گرفتگی شدید یا درد شکم
- عدم دفع گاز همراه با نفخ شدید شکمی
- ضعف یا خستگی غیرمعمول
- سرگیجه
- خونریزی از رکتوم
- تغییرات غیر قابل توضیح در الگوی روده
- یبوست که با وجود استفاده از ملین بیش از هفت روز طول می کشد
تشخیص
تشخیص یبوست معمولا با گرفتن شرح حال و معاینه انجام میشود. البته باید توجه داشت که در موارد یبوستهای عارضه دار و یا وجود علائم خطر گاه نیاز به آزمایش خون و استفاده از تکنیکهای تشخیصی رادیو گرافی یا ام آر ای وجود دارد.
پیشگیری
اکثریت موارد یبوست بارداری اغلب با تغییر در عادات نامناسب فرد و داشتن سبک زندگی سلامت محور قابل پیشگیری و درمان است، اهم این اصول شامل داشتن تغذیه مناسب، مصرف مایعات به میزان لازم، تحرک بدنی کافی و دوری از استرسها و هیجانات غیر طبیعی است.
اصول تغذیهای مناسب؛ تصحیح شیوه تغذیه و نوع غذای مصرفی اولین گام در رسیدن به این هدف است. مصرف منظم وعدههای غذایی، پرهیز از پرخوری و رویهم خوری، پرهیز از مصرف برخی مواد غذایی مسبب یبوست مانند برنج سفید، غذاهای آماده و سرخ کردنی، غذاهای رشته ای مانند آش رشته، لازانیا و ماکارونی توصیه میشود.
درمان با طب سنتی
استفاده از غذاهای سرشار از فیبر مانند میوهها، سبزیجات، لوبیا و غلات سبوس دار باید مد نظر قرار گیرد. غذاهای با فیبر کم مانند غذاهای فرآوری شده باید به میزان محدود مصرف شود. برخی توصیههای غذایی مفید در ذیل عنوان شده است:
- سوپ ساده حاوی سبزیجات مناسب که به قوام معتدل رسیده، داخل آن کره یا روغن زیتون اضافه شده و سوپ کمی چرب است. چربی سوپ سبب ایجاد لینت مزاج میشود. در تهیه این سوپ میتوان از سبوس گندم یا جو و سبزیجاتی مانند اسفناج، کاهو، گشنیز، کاسنی یا کلم بروکلی و در صورت در دسترس نبودن اسفناج، از برگ چغندر استفاده نمود.
- آش ساده حاوی ماش، مغز بادام و گوشت جوجه مرغ؛ ماش را کمی در آب جوشانده پوست آن که جدا شد از روی آب برداشته همراه با پیاز، زردچوبه، گوشت جوجه، سبزی گشنیز و جعفری با هم بپزید.
- آب انار ملس که کمی هم شکر به آن اضافه شده است؛
- استفاده از فرنی رقیق و شیر برنج رقیق؛
- حریره بادام رقیق؛ در صورت شدت یبوست میتوان داخل آن شکر سرخ اضافه نمود؛
- خاگینه با تره؛ در صورتی که فرد علاوه بر یبوست دچار بواسیر نیز شده باشد؛
- انجیر خیسانده در گلاب؛ انجیر علاوه بر خواص مفید غذایی در اکثر مزاجها به عنوان ملین عمل مینماید و در اکثر افراد قابل استفاده است. به ندرت دیده شده که برخی افراد با مصرف انجیر دچار بثورات پوستی میشوند که با قطع مصرف معمولا این عوارض بر طرف میشود. استفاده از 7 تا 10 عدد انجیر خشک خیسانده در گلاب به تنهایی یا همراه با 7 عدد آلو به شکل روزانه کمک موثری در بهبود یبوست دارد. انجیر علاوه بر نقش ملینی در تامین منابع کلسیم در بارداری موثر است.
- مویز، گلابی، آب انار شیرین؛
- خورش سیب؛
- افزودن ملیناتی مانند آلو یا تمبر هندی به غذا
اصلاح سبک زندگی
آب و مایعات؛ مصرف به اعتدال آب و مایعات توصیه میشود. باید دقت کرد که بخشی از مایعات مورد نیاز بدن از طریق غذاهای مصرفی تامین میشود. استفاده از سایر مایعات مانند آب میوههای طبیعی و مصرف آب نقش مهمی در تامین مایعات به عهده دارد.
فعالیت بدنی؛ ورزش منظم روزانه نقش بسیار موثری در تنظیم حرکات رودهای ایفا مینماید. انجام پیاده روی یا ورزشهایی که ضربه به شکم وارد نشود و خستگی زیاد در مادر ایجاد نکند، نقش موثری در حفظ عملکرد صحیح روده ها دارد. باید سعی شود ورزش روزانه یا حداقل یک روز درمیان به مدت 20 دقیقه انجام شود[1]. پیاده روی ملایم و منظم با ایجاد حرارت و بالطبع حرکت مناسب در رودهها. سبب بهبود عملکرد حرکتی روده می شود و علاوه بر این در کاهش سایر عوارض مانند نفخ نیز موثر است
کنترل استرس و فشارعصبی با استفاده از تنفس عمیق؛ در بسیاری از موارد وجود مسایل عصبی، تشدید کننده یبوست محسوب میشود. انجام ۳ تا ۴ مرحله تنفس عمیق در طی روز که در هر مرحله حداقل 10 تنفس انجام شود، نقش به سزایی در مدیریت استرس دارد.
اختصاص دادن زمان کافی جهت عمل دفع و سعی جهت ایجاد یک برنامه منظم برای حرکات روده خصوصاً بعد از غذا کمک به ریلکس نمودن عضلات کف لگن مینماید، همواره باید مد نظر قرار گیرد.
توصیههای مواد غذایی
در صورتی که با وجود تصحیح شیوه زندگی و نوع غذاهای مصرفی هنوز یبوست وجود داشت، مادر میتواند از داروها یا غذاهای دارویی استفاده کند. باید توجه داشت در دوران بارداری استفاده از داروها دارای محدودیتهایی است. استفاده از برخی داروها نه تنها منجر به عوارض در مادر باردار میشود بلکه ایجاد عوارض در جنین هم می نماید. بهتر است از ترکیبات ملینی استفاده نمود که نقش غذایی دارد و فاقد اثرات سوء بر مادر و جنین است، برخی از این ترکیبات عبارتند از:
- گل انگبین یا گلقند؛ 1 ق م قبل وعده های غذایی؛ روش تهیه بدینصورت است که گلبرگهای گلمحمدی را با هم وزن آن عسل یا شکر ترکیب نموده برای و مدتی آن را در شرایط دمایی مناسب قرار میدهند. گلقند علاوه بر ایجاد لینت مزاج در پیشگیری از سقط، کاهش نفخ و تقویت دستگاه گوارش نیز نقش مؤثری دارد.
- ترنجبین یا شیرخشت؛ 25 تا 30 گرم در یک لیوان آب گرم نیم ساعت بعد از صبحانه. ترنجبین با گلاب بهترین چیزی است که در اکثر مزاجها عمل میکند.
باید توجه داشت برای درمان یبوست بارداری قبل از مصرف هر نوع دارویی از جمله نرم کنندههای مدفوع و ملینها بهتر است با پزشک مشورت کنید. یادمان باشد که حتی برخی ترکیبات گیاهی که در افراد عادی مشکلی ایجاد نمیکند مانند بنفشه، ختمی و پنیرک در دوران بارداری ممنوع است و ممکن است سبب ایجاد عوارض مادری و جنین شود.
[1] خانم باردار با مشکلاتی مانند جفت سرراهی یا وجود کمی خونریزی جهت انجام ورزش با پزشک خود مشورت نماید.