مایع آمنیوتیک (مایع دور جنین) چیست؟ مایع آمنیون چگونه تولید می‌شود؟ فواید این مایع چیست؟ عملکرد مایع دور جنین چگونه است؟ کاهش مایع آمنیوتیک به چه معنا است؟ به چه دلایلی مایع دور جنین کم می‌شود؟ آیا کاهش آب دور جنین خطرناک است؟ چه راهکارهایی برای درمان کاهش مایع دور جنین وجود دارد؟ افزایش مایع آمنیوتیک به چه معناست؟ چه چیزهایی باعث افزایش مایع آمنیوتیک می‌شوند؟ آیا افزایش مایع آمنیوتیک برای جنین و مادر خطرناک است؟ چه راهکارهایی از نظر علم جدید پزشکی و طب سنتی ایران برای درمان افزایش مایع دور جنین وجود دارد؟
اگر تجربه بارداری در خود یا اطرافیان داشته باشید حتما با اصطلاحات و سوالات بالا مواجه شده‌اید. در این مقاله سعی می‌شود به این سوالات پاسخ داده شود.
مایع آمنیوتیک چیست؟
از ابتدای دوران بارداری، جنین در حال رشد در کیسه‌ای پر از مایع به نام کیسه آمنیون رشد می‌کند. این کیسه از دو لایه به نام‌های کوریون (لایه خارجی) و آمنیون (کیسه داخلی) تشکیل شده است. محتویات کیسه آمنیون، در ابتدا تنها از آب و الکترولیت تشکیل شده و از بدن مادر تراوش می‌شود. اما به تدریج پروتئین‌ها، مواد دفاعی، مواد قندی، هورمون‌ها و هم‌چنین ادرار جنین به آن اضافه می‌شوند. مقدار مایع آمنیوتیک از ابتدای بارداری تا حدود 36 هفته رو به افزایش است و با بزرگ‌شدن جنین پس از 38 هفته مقدار آن تا زمان تولد کاهش می‌یابد. حداکثر حجم نرمال مایع دور جنین 800 تا 1000 سی سی است و مقادیر بیشتر یا کمتر از این مقدار نیاز به بررسی و در صورت لزوم، درمان دارند.
فواید مایع آمنیوتیک چیست؟
مایع آمنیون باعث می‌شود جنین در دمای ثابتی نگهداری شود. هم‌چنین به دلیل وجود آنتی‌بادی‌ها، سدی دفاعی در برابر عفونت‌ها به وجود می‌آید که از جنین محافظت می‌کند. نقش دیگر مایع دور جنینی جلوگیری از تاثیر ضربه به جنین است. مایع آمنیوتیک هم‌چنین کمک بزرگی در تشکیل اندام‌های جنینی مثل ریه، دستگاه گوارش و دیگر اعضای بدن جنین بر عهده دارد.
چرخه تولید و بازیابی مایع دور جنین به چه شکل است؟
مایع دور جنین در روزهای ابتدایی از آب بدن مادر تشکیل شده است. اما به تدریج و با بزرگ‌شدن جنین، مقداری از آن توسط جنین بلعیده شده و به شکل ادرار دفع می‌شود. این چرخه تا زمان تولد ادامه دارد. البته راه‌های فرعی دیگری مثل عبور مایع از لایه‌های فضای آمنیون و… وجود دارند؛ اما قابل اندازه‌گیری نیستند.
کاهش مایع آمنیوتیک به چه معناست و به چه دلایلی ایجاد می‌شود؟
مقدار نرمال مایع آمنیون در هر سنی از حاملگی متفاوت است. استفاده از شاخصی به نام شاخص مایع آمنیوتیک (AFI) به معنی مجموع عمق عمودی بزرگترین بسته مایع آمنیون در هر یک از چهار ربع رحم است که توسط سونوگرافی تشخیص داده می‌شود. اگر مقدار AFI کمتر یا مساوی 5 باشد الیگوهیدرآمنیوس یا کمبود مایع آمنیون تشخیص داده می‌شود. در صورت خفیف بودن الیگوهیدرآمنیوس با احتمال زیاد، مشکل جدی برای جنین وجود ندارد. اما در صورت شدید بودن می‌تواند نشان‌دهنده نواقصی در جنین باشد.
کاهش مقدار مایع آمنیوتیک (الیگوهیدرامنیوس) دلایل متفاوتی دارد و یک طیف است. اختلالات کروموزومی، ناهنجاری‌های جنینی، محدودیت رشد جنین داخل رحم، حاملگی طول‌کشیده، نارسایی جفت و… می‌توانند باعث الیگوهیدرآمنیوس شوند. اگر کاهش مایع آمنیوتیک از ابتدای بارداری وجود داشته باشد شک بیشتری برای ناهنجاری‌های جنینی و کروموزومی وجود دارد. در حالی‌که اگر در سنین بالای بارداری مایع جنینی کاهش یابد، دلایلی مثل عفونت‌ها، استفاده از داروها، حاملگی طول‌کشیده، نشت مایع از کیسه آب و… مطرح می‌شود.
چه راهکارهایی برای درمان کاهش مایع دور جنین وجود دارد؟
در پزشکی نوین، درمان الیگوهیدرآمنیوس، براساس سن بارداری و شرایط جنین انجام می‌شود. استراحت در منزل، توصیه به مصرف بیشتر مایعات، انجام سونوگرافی هفتگی جهت پیگیری وضعیت مایع دور جنین، توصیه به دوری از اضطراب، رفع علت علت زمینه‌ایِ کم‌شدن مایع دور جنین در صورت امکان، و در مواردی تزریق مایع داخل رحمی، از مواردی است که بر حسب شرایط مادر و جنین ممکن است انجام شود.
از دیدگاه طب سنتی ایران، برای درمان کاهش مایع دور جنین، توصیه به مصرف مُرطِّبات (یعنی غذاهایی که رطوبت مناسبی ایجاد می کنند) می‌شود. استفاده از غذاهایی مثل شیر برنج، حریره بادام، فرنی با آرد برنج، آش‌ها و سوپ‌های ساده که در آن‌ها کمی روغن بادام ریخته شود، سوپ جو و … توصیه می‌شود. هم‌چنین استفاده از میوه‌ها و سبزیجات با رطوبت بالا مثل کدو، اسفناج، انگور، کاهو و هندوانه می‌تواند در این زمینه کمک‌کننده باشد.
افزایش مایع آمنیوتیک به چه معناست و به چه دلایلی ایجاد می‌شود؟
همانطور که پیش‌تر گفته شد، بررسی مایع دور جنین به وسیله سونوگرافی و با اندازه‌گیری مجموع عمق عمودی بزرگترین بسته مایع آمنیون در هر یک از چهار ربع رحم انجام می‌شود و به آن شاخص AFI گفته می‌شود. هرگاه شاخص AFI بیشتر از 25 شود، پلی‌هیدرآمنیوس یا هیدرآمنیوس یا افزایش مایع دور جنین نامیده می‌شود. بسته به اینکه هیدرآمنیوس چقدر شدید باشد، علت‌ها و رویکردهای درمانی متفاوتی برای آن مطرح می‌شود. موارد خفیف غالبا نگران‌کننده نیستند و با اقدامات حمایتی و پیگیری روند بارداری کنترل می‌شوند. موارد متوسط تا شدید می‌توانند به دلایلی مثل عفونت‌ها، نقایص لوله عصبی جنین، نقایص دستگاه گوارش جنین، دیابت بارداری مادر، برخی کم‌خونی‌ها و بدون علت شناخته‌شده باشند.
چه راهکارهایی برای درمان افزایش مایع دور جنین وجود دارد؟
درمان هیدرآمنیوس بر اساس علل زمینه‌ای ایجاد کننده آن صورت می‌گیرد. اگر علت زمینه‌ای قابل کنترل و درمان باشد (مثل کنترل قند خون مادر در صورت وجود دیابت بارداری یا وجود عفونت در فضای داخل رحمی) معمولا با درمان آن علت زمینه‌ای هیدرآمنیوس هم درمان می‌شود. در صورتی‌که علت زمینه‌ای ایجاد کننده هیدرآمنیوس غیر قابل تغییر باشد (مثل نواقص دستگاه گوارش یا دستگاه عصبی جنین)، درمان قطعی برای برطرف‌شدن آن وجود ندارد اما می‌توان از یک درمان کمکی در کاستن حجم مایع دور جنین به نام«آمنیو ریداکشن» یا خارج کردن مقداری از مایع دور جنین استفاده کرد. البته امروزه این روش به دلیل تهاجمی بودن، به شکل محدودی استفاده می‌شود.
از دیدگاه طب سنتی ایران، برای جلوگیری از افزایش بیش از حد مایع آمنیوتیک می‌توان از تدابیر تغذیه‌ای کمک گرفت. پرهیز از غذاهای تولید کننده رطوبت، در این مورد کمک‌کننده است. هم‌چنین استفاده از خوراکی‌هایی که رطوبت زیادی در بدن تولید نمی‌کنند، در این زمینه سودمند است. استفاده از نان سبوس‌دار، گوشت گوسفندی کباب‌شده یا تفت داده شده، استفاده از سماق به عنوان ادویه در غذاها، سویق سنجد به شرط عدم وجود یبوست، استفاده از روغن زیتون در غذاهایی که با حرارت شدید پخته نمی‌شوند، مربای گل و… می‌توانند از تولید رطوبت اضافه در بدن جلوگیری کنند.
علاوه بر تدابیر تغذیه‌ای، اصلاح سبک زندگی هم در این زمینه مفید است. از آن جمله می‌توان به انجام پیاده‌روی روزانه مادر به شکلی که خستگی به دنبال نداشته باشد. تنظیم ساعت خواب و بیداری مادر به شکلی که مادر در ساعات ابتدایی شب بخوابد و در ساعات اولیه صبح بیدار باشد و آرامش ذهنی و فکری مادر، از این موارد است.
به عنوان یک نکته کلی می‌توان گفت، اگر اختلالات مایع آمنیون به‌صورت افزایش یا کاهش در مقدار آن، در انتهای بارداری اتفاق بیفتد معمولا با تدابیر تغذیه‌ای، استراحت و درمان‌های حمایتی امکان بالای بهبودی دارند و عموما نگرانی در مورد آن وجود ندارد. اما اگر از ماه‌های ابتدایی بارداری اختلال در مایع آمنیون مشاهده شود، باید به مسائل جدی‌تر فکر کرد.
ویرایش: دکتر فاطمه مرادی (مسئول کارگروه بارداری)