” هانس سلیه” یکی از کسانی است که اولین پژوهش‌ها را درباره استرس انجام داده است. دیدگاه او در سال ۱۹۵۶ این بود که استرس لزوما چیز بدی نیست و فقط به این بستگی دارد که شما چگونه دچار آن می‌شوید. استرسی که ناشی از کار خلاقانه چالش‌برانگیز باشد مفید است. در حالی‌که استرس ناشی از ناتوانی، احساس حقارت یا ضعف، زیان‌آور است. “سلیه” بر این باور بود که تاثیرات زیست‌شیمیایی استرس صرف نظر از اینکه وضعیت مثبت یا منفی باشد؛ برای فرد تجربه می‌شود.
تعاریف مختلف استرس
– استرس از نظر روان شناختی آن چیزی است که” لازاروس” تعریف می‌کند. « اضطراب ناشی از رویدادها و مسئولیت هایی که فراتر از توانایی فرد است. »
-در مقابل دیدگاه” الکساندر” استرس‌های متفاوت محیطی، تعارضات هیجانی ویژه‌ای در پی دارند. که به نوبۀ خود سبب برانگیختگی دستگاه های خاصی از ارگانیسم شده و بسته به میزان آسیب پذیری هر بخش، منجر به مشکلات جسمی ویژه ای می‌شود. آلکساندر و به طور کلی پژوهشگران حیطۀ روان – تنی معتقدند که تعارضات زیر بنای ناهشیار ناشی از استرس، پایۀ بیماری‌های مزمن است.
نظریه ” اندام ضعیف ”
این نظریه، منتهی شده از دیدگاه الکساندر است که مطابق آن هر فرد بسته به اینکه در کدام اندام داخلی ضعیف باشد در برابر استرس، آسیب‌پذیری متفاوتی نشان میدهد. بر مبنای این نظریه بیماری‌هایی که ریشه در استرس دارند؛ بیماری‌های قلبی و آسم هستند.
بطور خلاصه میتوان گفت استرس نه یک محرک است و نه یک پاسخ، بلکه فرایند تعاملی است که فرد و محیط را تحت تاثیر قرار میدهد. به عبارت دیگر استرس، در رابطه بین فرد و محیط به وجود می آید و رابطه بین فرد و محیط را تحت تاثیر قرار میدهد که طی آن، رابطه به فرد، فشار آورده و کنترل آن برای او سخت می‌شود.
فشاری که فرد احساس می‌کند فقط شامل موضوعات منفی نمی‌شود، بلکه وقایع مثبت هم ممکن است استرس‌زا باشد. برای مثال بچه دار شدن، شروع کار جدید، رفتن به مدرسه جدید، خانه جدید، و… . چرا که حتی در این گونه رویدادها و حوادث مثبت باز هم ضرورت و نیاز به سازگاری مجدد وجود دارد.
از طرف دیگر فشار روانی همیشه نامطلوب نیست. در مقابل فشار روانی بد، فشار روانی خوب قرار دارد. هنگامی که خواست های یک موقعیت با توانایی های ما هماهنگ باشند، فشار روانی خوبی بر ما وارد می شود. به فشار روانی خوب یوسترس (ustrss). به فشار روانی بد دیسترس (distress)گفته می شود.
فشار روانی
فشار روانی هنگامی خوب است که با استفاده از برانگیختگی، پاسخ هایی برای کنار آمدن با محرک تنش‌زا بر توانای فرد، غلبه کند و او نتواند به شیوه‌ای مناسب آن را مدیریت نماید، فشار روانی بد رخ میدهد.
بنابراین می توان گفت وجود سطحی از استرس برای ایجاد انگیزه در فرد لازم است. به عبارت دیگر اگر فرد در زندگی خود با هیچ موقعیت تنش برانگیزی روبرو نشود. در نهایت احساس خستگی و دلمردگی می کند و از زندگی خود راضی نیست. برعکس اگر شدت این فشار روانی خیلی زیاد باشد، باز هم فرد دچار خستگی مفرط، بیماری های جسمی و روانی و… می شود و اعتماد به نفس او کاهش می‌یابد. اما سطح معینی از استرس در فرد ایجاد خلاقیت، پیشرفت، تغییر و احساس رضایت می‌کند.
از لحاظ زمانی که فرد تحت شرایط تنش زا به سر می برد، میتوان استرس ها را به دسته حاد و مزمن دسته بندی کرد.
استرس حاد
به استرسی گفته می شود که برای مدت کوتاهی وجود دارد و فرد زمان زیادی را برای مبارزه با آن صرف نمی‌کند. مانند ابتلا به یک بیماری کوتاه مدت، یک بحران مالی موقت، مشاجره با یک فروشنده و…
استرس مزمن
استرس بلند مدت و طولانی است و ممکن است سال های سال یک فرد را اسیر خود کند. نمونه هایی از این نوع استرس مانند یک بیماری مزمن، داشتن یک بیمار در خانواده،بدهکاری و..
همان طور که گفته شد برای مقابله با استرس حاد، کوتاه مدت بوده و در نهایت با اتخاذ یک راهکار مناسب از بین می روند. در بسیاری از مواقع زمانی که فرد نتواند عوامل فشار زای حاکم برخورد و زندگیش را شناسایی کند. و راهکار مناسبی برای کنترل و یا حل آن پیدا کند این استرس در فرد باقی مانده و به فشار روانی مزمن تبدیل می‌شود.
در واقع حاد یا مزمن شدن فشار روانی بستگی به چند عامل دارد:
1- ویژگی های محرک تنش زا
در مجموع محرک های تنش زا زمانی باعث ایجاد فشار روانی بد می شوند که خواست های موقعیت از قابلیت ما بیشتر باشد. برخی از ویژگی‌های تعیین کننده ی قدرت آسیب رسانی محرک های تنش زا به شرح زیر هستند:
- امکان کنترل طول دوره ی فشار روانی
کنترل داشتن در طول دوره ی یک رویداد فشار زا، از شدت فشار روانی کم می کند. به عبارت دیگر محرک های تنش زا هنگامی که زیان بیشتری می رسانند که هیچ گونه مهاری بر آن ها نداشته باشیم.
- پیش‌بینی پذیری
عامل دیگری که فشار وانی را قابل تحمل تر می سازد قابلیت پیش بینی پذیری است. مسلم است زمانی که قدرت پیش بینی وجود داشته باشد. یعنی بتوانیم پیش بینی کنیم چه چیز رخ خواهد داد فشار روانی حاصل از موقعیت، قابل تحمل تر و سازگاری ما بیشتر خواهد بود. حتی اگر قادر به کنترل فشار روانی نباشیم توان پیش بینی موقعیت از شدت فشار روانی خواهد کاست.
2 – ویژگی‌های شخصیتی
افراد مختلف، در برابر محرک های تنش زا پاسخ های متفاوتی از خود نشان می دهند. برخی افراد در برابر عوارض محرک های تنش زا بسیار آسیب پذیرند و برخی دیگر بسیار مقاوم هستند. اینان استعداد تبدیل فشار روانی بالقوه ی بد، به فشار روانی خوب را دارند. و می توانند بسیاری از محرک های تنش زا را کاهش دهند.
برخی از عوامل شخصی که بر آسیب پذیری شخص نسبت بر استرس تاثیر می‌گذارند:
– تیپ شخصیتی
یکی از مهم ترین عوامل موثر بر شدت فشار روانی است. بر اساس مطالعات انجام شده سبک شخصیتی خاصی وجود دارد که بسیار حساس و تحریک پذیر هستند. ویژگی شخصیتی این افراد: حساسیت بیش از حد به زمان، این افراد به شدت به زمان حساسند. مثلا برای این افراد معطلی در صف بسیار مشکل است. عصبانی هستند و خصومت زیادی دارند خصوصا زمانی که با مانعی در راه رسیدن به اهدافشان روبرو می شوند.
این افراد مشکلات و شکست هایشان را به دیگران نسبت می دهند و دیگران را مقصر می دانند. به همین دلیل هم از دیگران عصبانی هستند. ملاک ارزش خود را فعالیت و کارهایشان می دانند. بسیار کمال گرا هستند و انتظارات زیادی از خود دارند. خطر ابتلا به بیماری های روان تنی و بیماری های قلبی بالاست. این افراد آستانه ی تحریک پذیری بالایی دارند بر خلاف این گروه شخصیتی در مقابل هم هستند افرادی که انعطاف پذیری بالا و واقع بین تر از گروه قبلی هستند. گروه دوم حساسیت زیادی به زمان دارند و هر گاه مشکلی پیش آید به صورت سازگارانه و واقع بینانه به حل آن می پردازند و در فرایند حل مسئله بسیار خلاقند.
– خود انگاره
تصوری که ما از خود داریم، تصور غیر واقعی از خود هر چه باشد مثبت یا منفی .منجر به برداشت های تحریف شده در بروز ناامنی می شود.هر چقدر شناخت شما از خود واقعی تر باشد. توانمندی ها و نقاط ضعف خود را بشناسید و آن ها را بپذیرد، بهتر می توانید در فضای امکانات حرکت کنید و در برخورد با موقعیت های سخت، فشار روانی کمتری را متحمل شوید.
– ارزیابی شناختی
همه ی ما انسان ها تمایل داریم آنچه را که می اندیشیم باور کنیم . و تصور کنیم که افکارمان، بازتابی حقیقی از واقعیت است. در درجه ی اول باید به خاطر داشته باشیم که افکار صرفا تفسیرهای ما از واقعیات هستند. هر گاه در هم تنیده و آشفته باشیم برداشت هایمان هم سوگیرانه خواهد شد. و این سوگیری معمولا در جهت منفی است.
برخی از افکار غیر منطقی تحریف شده که منجر به ارزیابیهای غیر منطقی می‌شوند:
-تفکر همه یا هیچ: فرد به صورت مطلق می نگرد همه ی امور یا سیاهند و یا سفید.
-تعمیم افراطی: فرد برا اساس یک واقعه و یا جزیی از شواهد به یک نتیجه ی کلی دست می یابد.
-توجه انتخابی: فرد بر روی جزئیات منفی تمرکز می کند و تمامی جنبه های مثبت یک موقعیت را نادیده می گیرد.
-ندیدن جنبه‌های مثبت: فرد بر این باور اصرار می کند که دستیابی به جنبه های مثبت امکان پذیر نیست.
-قضاوت عجولانه: فرد به سرعت از رویدادهای منفی بودن ملاک مشخصی نتیجه گیری می کند. که معمولا به دو صورت است.
ادامه‌ی افکار غیر منطقی :
-ذهن خوانی: بدون اینکه به ایشان چیزی گفته شود می دانند احساس مردم چیست و یا چرا فلان عمل را انجام می دهند.
-پیش گویی: شما پیش بینی می کنید که همه چیز به سمت منفی پیش می رود.
-بزرگنمایی یا کوچک نمایی: فرد یا چیزها را بسیار بیشتر از آنچه هست جلوه می دهند و یا به شدت از اهمیت آن می کاهد.
-استدلال احساسی: فرد از کیفیت احساسات خود نتیجه می کند” من آدم لایقی نیستم”.
-شخصی نگری: فرض فرد بر این است که اعمال و گفته های دیگری در مقابل اوست.
-باید گویی: فرد فهرست مفصلی از قوانین خودش را دارد که خودش و دیگری بایستی بر اساس آن ها عمل کنند.
-فاجعه‌سازی:فرد مداوم منتظر وقوع فاجعه است حتی آن را مجسم می کند.
ارزیابیهای شناختی که منجر به استرس می‌شود:
احساس کارایی:
هر چقدر افراد از اعتماد به نفس بالاتری برخوردار باشند و توانمندی های خود را باور داشته باشند، در رویارویی با موقعیت های تنش زای زندگی فشار کمتری را احساس کرده و با تسلط و قدرت بیشتری به مصاف مشکلات می روند.
حمایت اجتماعی:
وقتی افراد در سیستمی زندگی میکنند که نسبت به هم مهربان و یاری گر هستند . به موقع نیاز یکدیگر را می فهمند و حمایت می کنند، این درک همچون سپری عمل می کند، که قادر است او را در برابر ضربات ناشی از تنش مقاوم سازد.
راهبرد مقابله‌ای:
افراد مختلف در مقابله با موقعیت های استرس برانگیز راهکارهایی مختلفی را به کار میبرند. هر چقدر افراد مجهز به راهکارهای مناسب تری جهت مقابله با موقعیت های ناخوشایند باشند بهتر می توانند موقعیت های استرس زا را مدیریت کنند.
در ادامه ی مطلب شما را با شناسایی انواع نشانه های استرس و راهکارهای مقابله ای آشنا خواهیم کرد.
همراهان عزیز سوالات خود را در این خصوص میتوانید با کارشناسان ما درمیان بگذارید.